Emergentie is weliswaar complex, maar kan met de juiste redenatie toch eenvoudig begrepen worden...

Terug naar overzicht / scroll ↓

Berthe Spoelstra

Tussen september en december 2019 schreef ik elke week een column op Tirade.

Niemand wist wat het was, emergence. Dat was niet erg, want we waren bijeen gekomen om het te bespreken. Afgelopen week was ik te gast bij het Institute for Advanced Study (UvA) omdat ik geïnteresseerd ben in zwermgedrag van vogels.

Samen met zeven fellows van IAS zat ik in een kring. Alle andere medewerkers waren al naar huis en de bewaker kwam vragen of er nog studenten aanwezig waren. Er viel een stilte. Hij herhaalde: 'ik zie popcorn. Zijn er ook studenten?'

We hadden via YouTube gekeken naar een college van Francis Heylighen (tijdens het 7e Elsi symposium over comparative emergence, januari 2019). Heylighen is cyberneticus en zijn onderzoek richt zich op complexe, zelforganiserende systemen. In het college zet hij uiteen dat emergentie weliswaar complex is, maar met de juiste woorden en redenaties toch eenvoudig begrepen kan worden. Dat viel tegen.

De gedachte dat emergentie een holistische term is ging nog wel. Het geheel is meer dan de som der delen, of zoals Heylighen zegt: het systeem heeft eigenschappen die niet zijn terug te voeren op de afzonderlijke onderdelen. Emergentie is dus 'meer'. Zo bekeken is taal een sequentie van vele opeenvolgende emergentietjes, die met elkaar interacteren en samen een steeds complexer systeem vormen.

Toen het filmpje was afgelopen zei de filosoof dat het problematisch is dat emergentie ontstaat in een black box, onttrokken aan ieders waarneming. Wat je niet kunt waarnemen, kun je niet bestuderen, beaamde de natuurkundige. Erger nog, zei de filosoof: dat bestaat misschien gewoon helemaal niet.

De bioloog ruilde de bak zoete popcorn met de viroloog tegen de zoute. Ik probeerde de discussie bij te benen. Dus 'het geheel' is een netwerk aan elkaar gekoppelde systemen, waarbij er cumulatief maar onzichtbaar een meerwaarde ontstaat. Emergente kwaliteit vloeit spontaan voort uit het aaneenschakelen van elementen, tot er complexe systemen ontstaan die niet vooraf uitgedacht zijn noch centraal geregisseerd. Het is spontaan, maar niet vrij. En daar begreep ik het niet meer.

De stedenbouwkundige las mijn gedachten en zei dat ze de uitleg van Heylighen erg lineair vond. Ze zei: dus emergentie is het gevolg van een vaststaand, stabiel en serieel patroon van actie en reactie to the max? Ik verslikte me in de popcorn. Hoezo vaststaand? Wat doet 'het systeem' dan met de afwijking? En met de dissident? Kan emergentie subjectief zijn? Als betekenis emergent is, is schoonheid dat dan ook?

En toen kwam die bewaker.

Hij keek de kring rond en zei opgewekt: 'ik stel een tamelijk simpele vraag, hoor. Is een van jullie student?' Wij keken elkaar vertwijfeld aan. Kennelijk voelden wij ons student. Waarom was dat van belang? Buiten was het inmiddels donker geworden, een tram kwam rinkelend tot stilstand voor een fietstoerist die in de rails was geraakt. Kennelijk was het allemaal niet zo eenvoudig. Geamuseerd keek de bewaker ons om beurten aan, wij schudden het hoofd. Nee, we waren geen studenten en de popcorn was op. Soms is het ook buiten de black box al moeilijk genoeg.